Dzik jest zwierzyną, która w swej sylwetce zachowała surowość i dzikość zwierzęcia pierwotnego. Podobny jest on do świni domowej, różnią go jednak od niej: wyższy, silniej rozwinięty przód, zad trochę niższy, wyraźnie opadnięty, jak gdyby słabszy, szczególnie u starych odyńców i dzików górskich. Gwizd ma długi, słuchy krótkie stojące, mocno obrośnięte, ogon do 30 cm (dłuższy u odyńca niż u lochy), prosty, zakończony pędzlem. Suknia dzika w zasadzie jest czarna, ale bywa rudawa, brunatna, brązowo siwawa, a czasem nawet łaciata. Suknia łaciata jest wynikiem przypadkowej krzyżówki dzika ze świnią domową. Intensywność barwy sukni zależna jest od pory roku i od miejscowych warunków. W zimie suknia jest ciemniejsza, w lecie jaśniejsza.

Skóra dzika pokryta jest długą szczeciną oraz gęstą, krótką sierścią wełnistą. Szczecina odyńca na przedniej części grzbietu ma zimą do 15 cm długości, jest twarda i na końcach rozszczepiona na 2 do 5 części (chyb). W chwilach rozdrażnienia i niepokoju dzik stawia chyb i przez to wydaje się potężniejszy i groźniejszy.

Nogi dzika mają czarne racice oraz z tyłu raciczki.

Warchlak ma do 5-6 miesiąca życia suknię jasną, żółtorudą, w ciemne podłużne pasy.

Ryj dzika ma twardą, dobrze unerwioną tarczę, w której znajdują się otwory nosowe. Ta część ryja nazywa się tabakierą i służy do rycia, a ponadto posiada właściwości rozpoznania dotykiem.

Ryj dzika-samca uzbrojony jest w kły, w dolnej szczęce i górnej. Lochy też mają kły ale znacznie mniejsze. U starych samur są one dobrze widoczne.

Kły dolne są bliżej tabakiery niż górne i przez to wzajemnie się ścierają na końcach; ostrzą się w ten sposób. Długość starcia na szablach świadczy o wieku dzika. Przyjmuje się, że w pierwszym roku starcie wynosi 1 cm, a w następnych latach po 7 mm.

Ślad dzika ma zawsze odbicie racic i raciczek. Raciczki odchylone są na boki.

 Dziki są zwierzyną leśną, chociaż nierzadko przebywają czasowo i poza lasem. Najodpowiedniejsze warunki dla dzików stwarzają większe lasy liściaste, mieszane lub iglaste, przeplatane młodnikami iglastymi. Mokradła, bagna i podmokłe łąki są ulubione przez dziki. Enklawy łąk śródleśnych i pola uprawne w pobliżu lasu stanowią dla dzików istotny warunek bytowania. Optymalne warunki dla dzików są na podmokłych chaszczach i w zaroślach bagiennych. Dziki obierają sobie także ostoje w mniejszych lasach, niekoniecznie liściastych, a mokradeł jako kąpieliska poszukują poza swoją ostoją. Te małe wymagania dzików, ich duża zdolność dostosowywania się do biotopu przyczyniły się bardzo do ich rozpowszechnienia w całym kraju.

W zależności od wieku i warunków bytu (wyżywienia) masa dzika w poszczególnych grupach wieku przedstawia się następująco: warchlaki 15-30 kg, przelatki (drugi rok życia) 35-70 kg, lochy i wycinki 70-110 kg. Długość ciała dojrzałego dzika wynosi ok. 150-180 cm, wysokość do 100 cm. Zdarzają się sztuki, które daleko odbiegają od przeciętnych, podanych wyżej.

Foto : Robert Kmieć

Peny rozwój fizyczny osiągają dziki w wieku 5-6 lat. W tym okresie odyńce, w dobrych warunkach wyżywieniowych, osiągają masę do 200 kg i więcej, a samury 150 kg. Lochy mają zwykle masę o ok. 25% mniejszą od odyńców w tym samym wieku i warunkach. Dziki dożywają wieku 15 lat.

Głównym pożywieniem dzika są trawy, zioła, krzewy, liście, korzenie, owoce leśne, jagody, grzyby oraz żyjące w ściółce leśnej wszelkiego rodzaju robaki, larwy i chrząszcze. Ponadto dzik zjada ślimaki, jaja ptasie, myszy, gniazda trzmieli, młode ptactwo i mniejszą zwierzynę, która uda mu się złowić i padlinę. Dzik z braku dostatecznej karmy w lesie oraz dla zmiany swego żeru, wychodzi chętnie na pola i tutaj zjada kartofle, buraki, rzepę, marchew, zboże oraz wszelkie rośliny strączkowe. Dziki na łąkach i pastwiskach buchtują w poszukiwaniu dżdżownic, w szczególności po deszczu, kiedy wychodzą one na powierzchnię. W miejscach podmokłych zjadają żaby, ślimaki, małże, a także ryby w płytkich wodach.

Dzik w polu powoduje duże straty w plonach, gdyż znacznie więcej zniszczy swoim buchtowaniem niż zeżre. Największe szkody wyrządza w kartoflach i burakach na polu lub zakopcowanych, gdyż w zimie powoduje często ich zmarznięcie wskutek rozkopania kopców. Kilka sztuk dzików, np. locha z warchlakami, przez jedną noc potrafi doszczętnie zniszczyć duży obszar pola lub łąki. Dzik w lesie jest zwierzyną bardzo pożyteczną, gdyż oddaje nieocenione usługi jako naturalny pług umożliwiający samosiew, a przez zjadanie wszelkiego rodzaju owadów, ich larw i poczwarek przyczynia się do zwalczania szkodników leśnych.

Ruja (huczka)dzików odbywa się w końcu listopada, w grudniu, a nawet w styczniu (trwa 4-5 tygodni), ale młode lochy często odbywają huczkę wiosną. W okresie rui stare odyńce i wycinki żyjące pojedynczo przyłączają się do watah, starając się odpędzić od nich młodsze wycinki, a po huczce znowu odłączają się.

Foto : Robert Kmieć

Locha prosi się po 4 miesiącach, a więc w drugiej połowie marca, w kwietniu lub na początku maja. Loszki, które huczkę odbywały na wiosnę, proszą się w lecie. Locha daje w miocie przeważnie 4-6 prosiąt, starsze lochy dają nieraz 8-9 sztuk. Locha prosi się w leśnej gęstwinie, w barłogu dobrze wyścielonym mchem, liśćmi i gałązkami drzew iglastych, zwłaszcza świerczyną.

W okresie rui odyńce wydzielają z narządów płciowych mazidło o silnej woni i nim pozostawiają ślad na roślinach i niskich krzakach. Woń ta jest tak charakterystyczna, że jest wyczuwalna także przez myśliwego. Locha dba o warchlaki i rzadko sie od nich oddala, a w razie niebezpieczeństwa broni ich zaciekle. Początkowo przez 2 tygodnie przebywają one stale w barłogu, a potem biegają już za matką. W tym okresie często kilka loch z warchlakami łączy się w jedną watahę.

Locha, żerując z warchlakami, jeśli wyczuje niebezpieczeństwo, daje warchlakom sygnał głosem, po którym warchlaki przywarowują w trawie lub zbożu tak, że zapewnia to ich niewidoczność, a kiedy niebezpieczeństwo minie, locha takim samym sygnałem odwołuje stan zagrożenia. Locha w razie pisku warchlaka nie waha się zaatakować myśliwego.

Dziki są zwierzyną gromadną, żyją w watahach, którym przewodzi stara locha. W watasze obowiązuje określony porządek. Za prowadzącą lochą idą zwykle warchlaki, a dalej przelatki, wycinki i jałowe lochy. W zimie dziki tworzą większe watahy, bo łatwiej im przetrwać, gdyż starsze i mocniejsze sztuki przeorują śnieg i dokopują się do karmy, a z tego korzystają lochy i warchlaki.

Dziki żerują w nocy. W dzień pozostają w swoich barłogach, które robią sobie w gęstwinach leśnych lub w szuwarach w miejscach podmokłych.

Latem dziki wyszukują sobie legowiska także w zbożu, kukurydzy lub innych wysokich uprawach. Nad wieczorem podnoszą się z barłogu i idą na żer lub ciągną do kąpielisk, aby tam wytarzać się w błocie by pozbyć się pasożytów i dla ochłody. Następnie wycierają się o drzewa, najczęściej iglaste, gdyż w ten sposób jednocześnie żywicują swoje pióra uzyskując mocny pancerz na skórze.

Najwcześniej na żer wychodzą lochy z warchlakami, starsze natomiast często dopiero późnym wieczorem. Dziki zwykle idą gęstwiną, a na otwartą przestrzeń wychodzą rzadko. W nocy przy księżycu zwykle żerują w cieniu ściany lasu lub drzew. Na żer idą nieraz daleko, w szczególności jeśli jest to kartoflisko lub owoce dębów i buków. Z żerowisk dziki wracają o wschodzie słońca, ale stare odyńce wcześniej. Dziki przechodząc przez gęstwinę i wysoki śnieg idę zwykle gęsiego. Dziki mają stałe ostoje i legowiska. Niepokojone przez turystów i grzybiarzy przenoszą się gdzie indziej, często w pole i tam przebywają do żniw.

Dzik jest ostrożny i zawsze idzie z barłogu na żer pod wiatr, wraca również po wiatr. Dziki mają nieprzyjaciela przede wszystkim w wilkach, które skutecznie mogą atakować pojedyncze, młode sztuki, natomiast wataha potrafi się obronić. Lisy atakują tylko małe warchlaki i to zbłąkane lub odbite od stada.

Dzik w czasie ataku psów siada na zadzie lub przyciska tył do drzewa, osłaniając w ten sposób tylne biegi i brzuch, a broni się kłami i gwałtownymi skokami w bok.

Dzik wydaje głos, którego brzmienie jest różne, w zależności od sytuacji.

Sarna jest najmniejszym przedstawicielem żyjącej u nas zwierzyny płowej. Sylwetka sarny ma w sobie coś z delikatności, a nawet elegancji. Sarna ma drobną i proporcjonalną budowę, z tym że wyższy ma zad niż kłąb. Głowę ma trójkątną, klinowatą, szyję wąską, nogi cienkie i sprężyste, zakończone racicami i powyżej nich z tyłu raciczkami.

Suknia sarny w lecie, od maja do końca września, jest czerwonobrązowa albo siwożółta. W okresie zimy nogi, głowa i cały spód tułowia są popielatobrązowe. Dolna warga i szyja od dołu są srebrzystoszare. W okolicy ogona, zupełnie niewidocznego (długości 2-3cm), na pośladkach sarna ma białą plamę nazywaną talerzem lub lustrem. Sarna żyje do 12-14 lat.

Kozioł ma długość ciała 105-130 cm, a w tym tułowia ok. 70 cm, wysokość w kłębie ok. 75 cm i masę 15-25 kg. Koza jest mniejsza o ok.10 %. Wielkość i masa we wschodniej części kraju zbliżone są do maksymalnych liczb podanych wyżej, natomiast w zachodniej części do minimalnych.

Sarny są w zasadzie zwierzyną stałą w obranej ostoi; nie oddalają się od niej zbyt daleko. Także młode pokolenie żyje w pobliżu miejsca urodzenia. Ma to wpływ na powtarzanie cech dziedzicznych, w tym także nieprawidłowości w zakresie kształtu i budowy poroża.

W jesieni i zimie sarny żyją w stadzie (rudlu), składającym się z kóz, koźlaków i kozłów. W kwietniu rudle rozpadają się, gdyż ciężarne kozy oddalają się, aby znaleźć spokojne miejsce do okocenia się. Przebywają tam z koźlakiem przez kilka tygodni. Kozły natomiast w tym czasie opuszczają rudle w poszukiwaniu stałej ostoi na okres rui. Kozły oznaczają granice swojej ostoi zapachem wydzielanym przez gruczoły, bronią dostępu swojej ostoi innym kozłom, tolerują natomiast przebywanie tam kozy, ale bez koźlaka. W tym czasie kozy chodzą osobno ze swoimi koźlakami, czasami łączą się dwie prowadzące z koźlakami w mały rudel. Z nimi chodzą także niejednokrotnie ich ubiegłoroczne koźlaki

W czasie rui (lipiec-sierpień) panuje ożywienie wśród saren, są one w ciągłym ruchu, kozły gonią rujne kozy, walczą z rywalami i bronią innym kozłom dostępu do swojej ostoi. Kozy rujne przez 3-4 dni pozostają przy swoich kozłach, a potem pozostawione przez kozła wracają do swojego rudla. W czasie rui kozioł jest zawsze z jedna kozą. Jesienią kozły opuszczają ostoję i przyłączają się do rudli.

Sarny korzystają z wodopojów bardzo chętnie, w szczególności w gorące dni lata. Dzienne zapotrzebowanie sarny na wodę wynosi ok. 2-3 litrów.

Wśród kozłów obowiązuje hierarchiczność środowiskowa wynikająca z wieku. Młodsze kozły schodzą z drogi starszym. Sposób reakcji kozłów na zaniepokojenie jest różny w zależności od wieku. Młody kozioł spłoszony ucieka, ale przystaje, ogląda się, czasami wraca, z ciekawości wyciąga szyję i kręci głową, potem ucieka i kilkakrotnie szczeka. Starszy, 2,5 letni, ucieka w takiej sytuacji daleko i szczeka z przerwami dość długo. Kozły im starsze, tym szczekają krócej i rzadziej, uciekając do swojej ostoi.

Sarny mają zdolność dostosowywania się do warunków terenowych i dlatego żyją prawie w każdym większym kompleksie leśnym, a także na dużych przestrzeniach bezdrzewnych. Sarny najczęściej spotyka się w lasach mieszanych lub liściastych, ale także w iglastych. Trzymają się w pobliżu brzegów lasu, gdzie zwykle jest bogatsze podszycie, różne krzewy i młode krzaki. W lecie sarny z lasu przenoszą się na przyległe łąki i pola, skąd wracają po sianokosach i żniwach. Na terenach, gdzie są duże powierzchnie pól bez zalesienia i zabudowy, bytują tzw. sarny polne przebywające stale w uprawach polnych. Stan liczbowy saren zależny jest od warunków bytowania. W średnim łowisku stan liczbowy saren może wynosić 8-12 sztuk na 100 ha, ale w dobrym łowisku leśnym 13-20 sztuk na 100 ha. Stan liczbowy saren polnych wybitnie zależny jest od warunków i wobec tego waha się od 0-10 sztuk na 100 ha.

Wiosną i latem sarny żywią się trawą, młodymi pędami drzew, krzewów i ziołami. Charakterystyczne jest to, że zjadają one tylko niektóre rośliny, kierując się ich smakiem i zapachem. Sarny żerują na łąkach i oziminach oraz na brzegach lasu. Chętnie korzystają z dostępu do wody.

Latem sarny przebywają w wysokich trawach lub w zbożu, gdzie żerują w bliskości zalegania, na ścieżkach, rowach i miedzach. Po żniwach przechodzą do lasu, raczej bliżej jego skraju, gdzie żywią się miękkimi gałązkami, krzakami jagód i borówek, ziołami, grzybami, kasztanami, owocami dębów i buków. Zioła zjadają chętnie, stanowią one środek przeciwko pasożytom jelitowym. Na jesieni wchodzą głębiej w las, gdzie łatwiej im przeżyć okres zimy. Odkopują wtedy przednimi cewkami owoce drzew, delikatniejsze krzewy, wrzos i zioła. Chętnie żerują w maliniakach i jeżynach.

W zimie sarny zjadają gałązki drzew iglastych. Konieczne jest dokarmianie soczystą karmą (kartofle, kiszonki). Sarny polne nie mają takiego wyboru karmy. Ich karmę stanowi żyto, lucerna, seradela, groch, czerwona koniczyna, pszenica, biała koniczyna, jęczmień, jeżyny, perz i młode pędy drzew i krzaków rosnących przy drogach.

Sarna zjada dziennie 4-5 kg soczystej karmy.

Ruja sarn odbywa się od połowy lipca do połowy sierpnia, ale dodatkowo także w listopadzie-grudniu tych kóz, które nie zostały zapłodnione lecie. W rui mogą uczestniczyć kozy i kozły od drugiego roku życia, gdyż osiągają już w tym czasie dojrzałość, jednak faktycznie uczestniczą w rui w zależności od liczbowego stosunku kóz i kozłów. W okresie rui kozły szukają kóz, wietrząc za nimi z nisko opuszczonym łbem, kozy natomiast piskliwym głosem i wydzielanym zapachem, właściwym dla rui, sygnalizują swoja obecność.

Gody kozła i kozy trwają do czasu kiedy koza jest rujna. W tym czasie kozioł powtarza wiele razy pokrycie kozy. Potem kozioł kładzie się i wypoczywa i tak powtarza się to wiele razy przez 3-4 dni. Po tym czasie kozioł interesuje się już inną rujną kozą i odbywa następne gody.

Ruja jest okresem największego ożywienia wśród saren, w szczególności w słoneczne ciepłe dni. w tym czasie ujawniają się nawet stare kozły, które zwykle rzadko wychodzą z ostoi. Ruja saren ma charakter monogamiczny, a więc inaczej niż jest to u jeleni.

Daniel podobny jest do jelenia, jednak jego sylwetka jest mniej kształtna. W zasadzie jest on wyższy niż w barku. Szyję ma krótszą i fałdzistą, badyle krótkie, a poroże rozchylone na boki. Suknia daniela w lecie jest rdzawo brązowa. W zimie przybiera kolor brudno brązowy, na bokach, do 1/3 od dołu tułowia, ma białe cętki. W zimie cętki te są słabo widoczne, sierść dłuższa. Przez grzbiet ciągnie się ciemny pas. Pierś od przodu, badyle i podbrzusze daniela sa popielate. W okolicy ogona ma białawe lustro z ciemną obwódką. Ogon dłuższy niż u jelenia (ok.25 cm), z wierzchu czarny, znajduje się w ciągłym ruchu. Łyżki daniela, zawsze stojące w bok, są w środku porośnięte jaśniejszym włosem. Daniel-byk ma poroże w kształcie litery U. Poroże to jest inne niż u jelenia, gdyż w połowie jego wysokości rozpoczyna się łopata, od przodu gładka, a z tyłu z odnogami. Poroże daniela ma odnogi nadocznej, a tylko oczniak i opierak, a potem łopatę.

Wśród danieli dość często spotyka się osobniki o sukni białej lub czarnej. Taka barwa sukni nie jest wynikiem albinizmu lub melanizmu, ale zwykłą odmianą barwy danieli, która może występować w różnych odcieniach. Różnorodność barwy danieli nie wiąże się więc z niedorozwojem fizycznym lub jakimiś zaburzeniami organizmu zwierzęcia.

Daniel-byk ma wysokość w barku ok. 100 cm, długość ciała do 200 cm i masę 60-70 kg. Poroże ma masę do 4 kg. Daniel-łania jest znacznie mniejsza od byka i osiąga masę 35-40 kg.

Jest zwierzęciem gromadnym. W lecie, w okresie łojnym, młode byki, łanie i cielęta chodzą razem, a stare byki w odrębnych, małych chmarach. Mocne łopatacze często chodzą samotnie i rzadko pokazują się w bardziej otwartych miejscach. Chmarę byków zawsze prowadzi najmocniejszy, a więc inaczej niż u jeleni. W okresie godowym (bekowiska) byki odszukują chmary łań, odpędzają od nich młode byczki i spędzają z łaniami okres godowy. Daniel jest bardzo ruchliwy i dlatego spotkać go można w ciągu całego dnia. Ze względu na swoją ruchliwość nie jest on lubiany przez jelenie i sarny, gdyż stale je niepokoi i dlatego opuszczają one siedliska danieli, jeśli jest ich dużo w danym łowisku.

Daniel mimo ruchliwości nie lubi wędrować. Trzyma się raczej swojej ostoi, a w okresie bekowiska stałych rujowisk (nawet przez szereg lat).

Daniel ma charakterystyczny sposób poruszania się, np. w biegu skacze od razu na cztery nogi. Dlatego jest trudny do odstrzału. Jest bardzo ostrożny i uważny; ma bardzo dobry wzrok i często zmienia swoje przesmyki. Pomimo dość ciężkiej budowy świetnie skacze i potrafi bez trudu pokonywać przeszkody, nawet dwumetrowej wysokości.

Ruja danieli (bekowisko) rozpoczyna się w połowie października i trwa do połowy listopada. W okresie poprzedzającym ruję byk poprzednimi badylami kopie w gęstwinie leśnej wgłębienie, tzw. dołki rujowe, w które oddaje mocz. To wgłębienie powiększa o tyle, że gdy położy się w nim, jest mało widoczny. W związku z tym, że w to wgłębienie oddaje mocz, jest ono bardzo cuchnące. W tych wgłębieniach odbywa się często krycie łań, prawdopodobnie dlatego, że jego zapach jest dla nich podniecający. W okresie rui byk zbiera sobie chmarę łań (5-8 sztuk), którą trzyma przez okres ok. 2 tygodni, jeżeli nie zostanie wcześniej zrogowany i odpędzony przez innego byka. W tym czasie daniel-byk jest jeszcze bardziej wojowniczy niż jeleń-byk, ale z uwagi na kształt poroża walki danieli rzadko kończą się tragicznie. W okresie rui byk stadny prawie nic nie żre i przez to traci wiele ze swojej wagi. W okresie rui byk wydaje chrapliwy głos podobny do beczenia. Beczenie to rozpoczyna się juz w godzinach popołudniowych. Łania nosi płód przez 32 tygodnie. W czerwcu lub na początku lipca wydaje na świat jedno lub dwa cielęta. Matka karmi je do grudnia.

Zdolność rozmnażania się daniel osiąga w drugim roku życia. Łania podobnie jak łania jelenia zjada łożysko porodowe, aby nie zostawić śladów swojej obecności ze względu na bezpieczeństwo cielaka. Przenosi się także w inne miejsce.

Daniel jest roślinożerny, żywi się głównie trawą, liśćmi, ziołami i zbożem, w mniejszym stopniu pędami drzew i krzewów, ponadto korą drzew liściastych, jak żołędzie, bukiew i kasztany, a także grzyby. Daniel spałuje mniej niż jeleń i w ogóle czyni mniejsze szkody w lesie. W polu jednak szkody wyrządzone przez daniele są często większe, gdyż chętnie wychodzi na żer w pole i wydeptuje uprawy. Daniel żeruje przeważnie w nocy, ale także w dzień, we wczesnych godzinach popołudniowych. Stare łopatacze żyjące samotnie w lecie wychodzą na żer tylko w nocy.

Jeleń szlachetny jest zwierzyną płową, należy do największej zwierzyny w kraju, będącej przedmiotem zainteresowania łowieckiego. Występuje w zasadzie we wszystkich dużych kompleksach leśnych, zarówno nizinnych, jak i górskich.

U nas bywają dwa gatunki jeleni: europejski i sita (azjatycki). Wśród jeleni europejskich rozróżnia się dwa podgatunki: jeleń nizinny i karpacki. Drugi z nich bywa określany jako ekotyp, a nie podgatunek, gdyż nie ma on wyraźnych cech różnicujących.

Jeleń europejski szlachetny ma tułów długi, walcowaty, głowę niezbyt długą, o równej linii kości czołowej i nosowej. Nogi długie, zakończone racicami, nad którymi z tyłu są raciczki. Ogon krótki (ok. 15 cm). Osobniki męskie (byki) mają poroże. W lecie suknia jelenia jest ceglastobrązowa, sierść krótka. Łeb z przodu szarobrązowy, na bokach jaśniejszy. Pod oczami wyraźne tzw. dołki łzowe. Łyżki (uszy) dość długie, stojące, obrośnięte od wewnątrz jaśniejszym, dłuższym, wełnistym włosem. Podbrzusze popielato-brązowe, ku tyłowi coraz jaśniejsze, ogon od spodu goły, a z wierzchu pokryty ciemną sierścią. Wokół ogona białożółtawa plama otoczona ciemnym paskiem. Suknia zimowa jest ciemnobrązowa lub siwo-brązowa o dłuższym gęstym włosie. Lustro w tym czasie robi się żółtawe, a nogi popielate. Osobniki męskie, tj. byki, od czwartego roku życia dostają grzywę na całej szyi, z tym że od spodu jest ona dłuższa.

Jeleń europejski karpacki jest silniejszej budowy niż nizinny, ma nieco dłuższą głowę i często garbatą część nosową. Suknia jelenia karpackiego w lecie jest popielato-ceglasta, w zimie popielato czarna. Poroże jelenia górskiego są znacznie mocniejsze niż nizinnego, porównanie to nie odnosi się jednak do równie mocnych jak karpackie byków mazurskich, żyjących na nizinie.

 Jeleń europejski nizinny. Byk ma wysokość w kłębie 130-150 cm, długość tułowia ok. 140 cm, a ogólną długość ciała ok. 230 cm i masę (po wypatroszeniu) 130-150 kg, poroże 3,5-8 kg. Długość tyk ok. 90 cm. Łania ma masę 70-90 kg. Jeleń karpacki i mazurski ma wszystkie wyżej podane wielkości znacznie wyższe, a w szczególności jeśli chodzi o potęgę poroży (6-12 kg) oraz masę tuszy (150-230 kg) po wypatroszeniu, a łania często ponad 100 kg. Wszystkie powyższe wielkości są przybliżone, gdyż w naturze istnieją odchylenia, zarówno w dół, jak i w górę.

Jelenie bytują w dużych kompleksach leśnych, raczej nie mniejszych jak 1000 ha, a drzewostanie mieszanym, liściasto-iglastym, jak i jednolitym iglastym oraz z dostępem do wody. Jeleń lubi spokój i dlatego ostoję wybiera w miejscach, w których nie jest niepokojony przez człowieka. Nie lubi także sąsiedztwa większego stanu saren i danieli. Przyzwyczaja się jednak do hałasów wywoływanych przez przejeżdżające traktory, pociągi lub samochody, a nawet do huku wybuchów w kamieniołomach lub innych.

Jelenie w zasadzie żyją w chmarach. W zimie i na wiosnę łanie oraz młode byki w wieku 1-3 lat tworzą chmarę, która prowadzi na żer i czuwa nad jej bezpieczeństwem doświadczona, starsza łania mająca cielaka, nazywana licówką lub przodownicą. Byki od 4 roku życia tworzą osobne chmary, które prowadzi przeważnie młody byk. Starsze byki chodzą z boku chmary lub na jej końcu, a wychodząc z gęstwiny na otwarta przestrzeń, stary byk wychodzi jako ostatni po chwili oczekiwania. W okresie około 6 tygodni przed wycieleniem się (w kwietniu-maju), łanie wysokocielne oddzielają się od chmary. Po ocieleniu się ( w maju-czerwcu) i odhodowaniu nieco cielaka, po 3 tygodniach łączą się dwie-trzy łanie z cielakami w małą chmarę. Na przełomie lipca i sierpnia chmary byków rozpadają się. Byki, czując zbliżający się okres rui, szukają ostro i intensywnie żerując nabierając wagi. Z rozpoczęciem rui byki podejmują nieraz dalekie wędrówki w poszukiwaniu łań i do miejsc rykowiskowych. Chodzą wtedy ze spuszczonym łbem, wietrząc za łaniami, są mało ostrożne. Po rykowisku byki odchodzą do swoich ostoi, a nawet zaszywają się w zacisze i tam wypoczywają, nabierając sił przez okres dwóch miesięcy; potem wracają do życia w chmarze byków. Najstarsze byki żyją samotnie w ukryciu, w najbardziej tajemnych ostojach.

W czasie deszczu i rannej rosy jelenie przebywają w drągowinie. Po deszczu lub w czasie okapu wychodzą na polany i łąki. W dni chłodne i wietrzne jelenie przebywają w gęstwinie krzaków lub w młodnikach, aby chronić się przed zimnem i z powodu trudności rozróżniania trzasków gałęzi, powodowanych wiatrem, od ty, które znamionują zbliżające się niebezpieczeństwo. W słoneczny dzień pozostają w drągowinie, w kępach podszytu lub w trawie leśnej polany, gdzie mogą wygrzewać się na słońcu. Jeleń ciągnie przeważnie pod wiatr. Ma on kilka ostoi, do których zachodzi w zależności od kierunku wiatru. Porusza się z dużą ostrożnością i stara się iść jak najciszej, dlatego woli ciągnąć przez starodrzew niż przez gęstwiny; ma tam również większą swobodę ruchów ze względu na rozłożystość poroży i może się poruszać bez potrącenia o gałęzie. Jelenie lubią kąpać się w błocie lub kałuży; tarzają się w nich również na grzbiecie. Babrzą się zarówno dla ochłody, jak i dla usunięcia pasożytów naskórnych. Po kąpieli wycierają się o pnie drzew. Jeleń ma bardzo dobry węch, świetny słuch i wzrok.

Jeleń jest roślinożerny. W lecie żywi się głównie trawą i ziołami, które stanowią 70% jego karmy. Zjada również chętnie młode pędy drzew, zarówno iglastych, jak i liściastych oraz krzewów, grzyby, jagody, a także korę drzew. Żeruje najchętniej w drągowinach i na polanach leśnych, w rowach śródleśnych i na zarośniętych duktach. Poza lasem żeruje m.in. na przyleśnych łąkach i w uprawach polnych. W lipcu bardzo chętnie żeruje w niedojrzałym owsie i w kartofliskach. Żywi się także w tym czasie jagodami i owocami drzew. W zimie żywi się wrzosem, borówką, jeżynami, malinami, suchą trawą, gałązkami drzew, krzewami, a także korą drzew. Żerowanie dzienne odbywa się w zasadzie w drągowinach leśnych lub w młodnikach, gdzie zwierzyna zjada młode pędy drzew i krzewów, a w zimie także spałuje. W okresie dokarmiania jeleni należy wykładać siano, liściarkę z młodych pędów drzew, krzewów liściastych, ścinanych w połowie lata, paszę treściwą, owies, kukurydzę, zboże oraz karmę soczystą, jak np. buraki pastewne i kiszonki.

Rykowisko jest to okres godowy jeleni; odbywa się od połowy września do połowy października, z tym że trwa ono intensywnie około 2 tygodni. Czasami nasila się na początku trzeciej dekady września i października. W okresie rykowiska byki poszukują rujnych łani i odwrotnie - rujne łanie zwabiają byka i poddają się jego absolutnej władzy. Byk panujący nad chmarą łań nazywa się stadnym. Byk broni dostępu do chmary innym bykom i na każdy sygnał zbliżania się intruza reaguje głosem straszenia, a następnie wychodzi mu na spotkanie i jeśli przybysz nie ucieknie przed walką dochodzi do decydującego spotkania. Walka jest zażarta, w zależności od siły przeciwników. Zwycięzca obejmuje panowanie nad chmarą łań, obwiesza to głosem triumfu, a pokonany musi salwować się ucieczką. W czasie rykowiska łania jest pokrywana kilkakrotnie w niedługich odstępach czasu. Liczebność chmary łań zależy od sił witalnych byka. Byki w sile wieku gromadzą przy sobie 6 do 10 łań, młode i stare znacznie mniej, czasami jedną lub dwie. Starsze byki często w dzień odchodzą od chmary do swojej rykowiskowej ostoi na wypoczynek i nad wieczorem przyłączają się do niej.

Intensywność rykowiska zależna jest od wielu czynników, m.in. od pogody i spokoju w ostoi zwierzyny. Najbardziej sprzyjają intensywności rykowiska chodne, a nawet mroźne ranki. Wiatr, deszcz i wysoka temperatura osłabiają przebieg rykowiska. Trwa ono w ciszy, byki wtedy odzywają się tylko z rzadka. Po rykowisku łanie pozostają w chmarach, a byki odłączają się od nich i idą do swoich ostoi, gdzie wypoczywają, odzyskują utraconą wagę (nawet do 25%) i po ok. 2 miesiącach łączą się w chmary, ale samych byków i to w podobnym wieku.